Ervaringen Minor Tweede Wereldoorlog 2023-2024 (7)

Ik had vooraf vrij weinig verwachtingen voor de reis naar Duitsland. Het enige wat ik voor ogen had, waren de verhalen die in de les waren verteld over het eten en de kou en dat het zwaarder ging worden dan de bezoeken in Nederland. Ik had daarom vooral mijn verwachtingen gesteld op de persoonlijke beleving buiten de bezoeken en niet echt rondom de bezoeken. Misschien ook deels doordat van tevoren alleen de namen van de plekken bekend waren en ik daar naast Bergen Belsen verder geen beeld bij had. Ook weet ik dat ik niets voor mezelf wilde invullen of wilde veroordelen, waardoor ik er met open gedachten in ben gegaan en er verder niet veel over na heb gedacht.

 

Mijn ervaringen van de bezoeken lopen redelijk uiteen. Bergen Belsen voelde nog redelijk dichtbij Nederland. Ik weet niet of ik dit goed kan uitleggen. Ik denk dat dit deels kwam doordat ik van Bergen Belsen redelijk wat wist. Dit kwam mede uit de lessen van de Middelbare school en het verhaal van Anne Frank. Tegelijkertijd kwam het misschien ook omdat het de eerste dag was en omdat we geen andere gids hadden. Zoals ik al eerder heb genoemd, vond ik de plek van de kazerne alsof de wereld had stilgestaan en dit is een bijzonder gevoel. Ook de rustplaats van de Russische slachtoffers vond ik een ander gevoel hebben. Mede doordat het ineens random langs een drukke weg ligt. Ik vond dat deze drie plekken alle drie verschillende stemming afgaven. De kazerne en het concentratiekamp waren destijds onlosmakelijk met elkaar verbonden en de rustplaats is een gevolg van deze twee plekken geweest. Ironisch hoe het nu zo anders voelt: een kazerne die volop nog wordt gebruikt wat mij ongemak gaf. Een concentratiekamp waar niets meer van over is en in deze wintertijd met de zon ondergaand toch een beetje een creepy gevoel geeft en tegelijkertijd ook gek aanvoelt voor de pogingen die zijn gedaan om de plek een wandelroute te maken en ook nog een vorm van ongemak geeft bij de onjuiste feiten die worden geven. Een rustplaats die wordt verstoord door een drukke weg, een slachtofferrol, één niet passende ruststeen voor één slachtoffer, maar tegelijkertijd ook rust zelfe is door de inheemse planten en de natuurstenen.

 

Dora Mittelbau was de eerste plek waar ik een ander gevoel kreeg. Ten eerste had ik er eerder nooit over gehoord en doordat de V2 raketten hier een belangrijke rol hadden gespeeld, was het ook niet het ‘typische’ beeld van een concentratiekamp. De tunnels gaven een andere dimensie aan de plek. Het gaf een bedrukt gevoel en je kan meer begrijpen hoe opgepropt de gevangenen leefden zonder daglicht en frisse lucht. Ik wil hiermee niet zeggen dat dit ernstiger was dan wat velen hebben meegemaakt in concentratiekampen, want ik vind dat dat niet aan mij is om over te oordelen of te speculeren, maar ik moet toegeven dat het deze plek wel uniek maakt. Bernburg heeft mijn ogen geopend. Al was ik blij met de vertaling, want ik ben er wel achter gekomen dat ik oprecht geen woord Duits kan. De gids heeft mij met verschillende indrukken achtergelaten. De manier waarop er een systeem was om deze mensen om te brengen en er binnen dat systeem ook nog manieren zijn gevonden om geld binnen te harken, is toch wel misselijkmakend.

 

Ravensbrück was voor mij een aangrijpende plek, maar ook een plek waar het verhaal niet helemaal is doorgekomen. Het was het eerste bezoek waar ik nog zoveel van het kamp en van de omgeving heb kunnen zien. Toch ben ik daar weggegaan met weinig kennis over de vrouwelijke bewaker. Ik denk namelijk dat het meer weten over de vrouwelijke bewakers in opleiding een reden is om Ravensbrück te bezoeken. Ons bezoek geeft mij daarom ook gemengde gevoelens. Hoewel ik mijn ogen over het terrein heb uitgekeken, vond ik het verhaal van de gids vaak langdradig, niet representatief voor de plek en ook een beetje vermoeiend. Ik denk dat ons eigen onderzoek in een van de gebouwen waar de vrouwen werden opgeleid mij meer heeft geleerd over deze vrouwelijke bewakers dan de gids zelf.

We eindigden met Wewelsburg. Van Wewelsburg wist ik absoluut niet wat ik moest verwachten. Ik wist eigenlijk alleen dat er een kasteel stond.  Ondanks deze gedachten, heb ik wel veel geleerd op deze plek. Van de ronde kamer tot aan de kerk. Ik vond in eerste instantie het gaan naar de kerk eerlijk gezegd een beetje suf klinken, maar uiteindelijk heeft het toch laten zien wat de rol van kerk was tegenover het kasteel van de SS. Door dat lichte en donkere tegenover elkaar te zetten, iets wat nu ook nog steeds gebeurd, kunnen we alleen maar denken: wees eens lief voor elkaar. Iets wat mij ook gelijk deed denken aan de vrouw uit het introductiefilmpje van Overloon.

 

Nu ik terugkijk, heb ik de bezoeken in Nederland oppervlakkiger ervaren dan de bezoeken in Duitsland. Hoe voor mij in Nederland vooral van belang was dat ik door dit portfolio dieper over de informatie en de plek ging nadenken, hebben mijn bezoeken aan Duitsland mij als mens meer laten beseffen. Ik heb vrij weinig tot nooit meer gedacht aan het feit dat ik minder wist dan ik dacht en heb ik in Duitsland alleen maar opengestaan om meer te leren en kritischer te kijken.  Zo kon ik onderscheid maken in de informatie die boeiend en representatief was voor de plek en de informatie die zorgde voor een slachtofferrol of gewoonweg niets met de plek te maken had. Tegelijkertijd heb ik voor het eerst moeite gehad met mezelf en met anderen op het gebied van denken dat je het slecht hebt. Rondom Dora Mittelbau begon ik me namelijk te irriteren aan het gezeur. Ik heb mezelf een aantal keer op de vingers getikt als ik dacht over hoe ik pijn in mijn rug had of niet lekker in mijn bed lag. Steeds meer begon ik continu te denken: ‘dit is niet de plek om hierover te zeuren. Ik lig tenminste in een bed en heb nog genoeg vlees om mijn botten.’ Tegelijkertijd schaamde ik me ook een beetje dat ik dit gevoel pas in Duitsland kreeg en ik me er in Nederland weinig mee bezig heb gehouden. Toch neem ik mee, en dat heb ik ook gemerkt toen ik thuiskwam, dat ik hartstikke verwend ben en ik zeker een prima leven heb. Ja, het heeft geregend. Ja, het was koud. En ja, als het in je rug schiet is het allemaal niet meer zo prettig, maar wat maakt dat uit als je na een paar dagen weer thuis in je eigen bed kan liggen? Wat maakt het uit als je weet dat je weer thuiskomt en je eigen routine weer op kan pakken? Moet je die dingen dan je reis laten bepalen op dat moment en dat je reis laten stempelen? De bezoeken aan Duitsland hebben mij meer naar mezelf laten kijken en nu ik thuis ben, heb ik gemerkt dat ik het negatieve weet om te draaien in iets positiefs en dat ik minder lang in het negatieve blijf hangen.

 

Voor mij heeft het bezoek aan Duitsland ervoor gezorgd dat ik dichter tot mezelf ben gekomen, dat ik mezelf heb kunnen aankijken en heb kunnen denken: misschien moet je iets meer tevreden zijn met je leven. Nu vind ik niet dat iedereen zo moet denken en dat je dit jezelf op moet leggen, maar ik denk dat als je als persoon deze reis maakt dat je ook meer gaat nadenken over je eigen leven, onbewust of bewust, en zeker achter bepaalde dingen kan komen waar je daarvoor nooit over na hebt gedacht of nooit de kans hebt gehad om dat te doen.

 

Wat ik toekomstige bezoekers aan de locaties wil meegeven, is dat het belangrijk is om open te staan om te leren en open te staan voor de verhalen vanuit alle perspectieven. Ik denk dat het belangrijk is om niet te blijven hangen in het ‘oh, dit weet ik al’, maar juist te denken ‘hoe kom ik hier nog meer over te weten’ en ‘hoe kijkt iemand anders hierna’. Wat ik namelijk veel heb geleerd is om naar twee kanten te kijken en het dadergedrag te leren begrijpen. Iets waar ik misschien meer aan heb gehad dan na te denken over het verhaal van de slachtoffers.

J v W

Ervaringen Minor Tweede Wereldoorlog 2023-2024 (6)

Ik ben niet helemaal hetzelfde na de reis naar Duitsland. Vanzelfsprekend word je gevormd door alles wat je meemaakt in je leven en heeft het één meer invloed op je denken en doen dan het ander. De reis naar Duitsland had zeker invloed. Uiteraard in combinatie met de gegeven colleges die ik op geen enkele manier echt los kan zien van de bezoeken aan de locaties in Nederland en de reis naar Duitsland.

Cynisch is het woord dat we de laatste weken het meest gebruikt hebben om mijn “verandering” na de reis naar Duitsland te omschrijven. Een cynicus is iemand die niet gelooft in het goede van de mens. En daar zit een kern van waarheid in. Ik denk vaker aan de tweede laag. Waarom doet hij of zij dit en voor wie doet hij of zij dit dan eigenlijk. Van nature ben ik al een tikje cynisch. Deze minor heeft dat versterkt. Dat is niet erg, ik heb er geen last van. Het helpt mij soms zelfs. Mijn omgeving heeft er wellicht soms wel last van, nou ja last. Er wordt vaker een iets fellere discussie gevoerd over van alles. Over het verloop van de oorlog, herdenken in het algemeen, de goedheid van de mens, racisme en waarom we ons inzetten voor een goed doel. Vooral het laatste is altijd een leuke discussie met een cynicus.

En zo is er dus veel anders na deze minor. Ik vraag me dingen af, veelal stel ik mezelf vragen waar ik zelf het antwoord ook niet goed op kan geven. Ik ben dus cynischer geworden met een vleugje zwartgallig. Wellicht gewoon realistischer. Door mijn eigen voorbereidingen, de colleges en de bezoeken aan de locaties in Nederland had ik al heel wat bagage. Ik was tijdens de reis naar Duitsland niet een “standaard” bezoeker van locaties die voornamelijk ingericht zijn voor een standaard bezoeker of in ieder geval opgezet zijn om een zo breed mogelijk scala aan bezoekers te bedienen. Ik had als bezoeker meer voorkennis. Ik was een bezoeker die al van tevoren aan het denken was gezet over herdenken, daders, slachtoffers, omstanders, het goede, kwaad etc. Dit maakt ook dat ik het lastig vind om bijvoorbeeld mijn mening te geven over de noodzaak van een gids op de locaties die door ons bezocht zijn of wat een goed of slechte gids is. Ik ontmoet mensen die dezelfde locaties bezocht hebben als wij tijdens onze reis. Zij vertellen mij dan over de gids die een prachtig verhaal vertelde over die ene Joodse vrouw die het gelukt is om te ontsnappen uit het kamp. Ik denk dan al snel ‘tja, dat is wel een heel klein stukje van het verhaal’ of ‘dat je nu precies het verhaal van die enkele Joodse vrouw die ontsnapt is moet vertellen’.

Ik ben dus kritischer geworden. Maar die bezoeker heeft een verhaal gehoord, heeft een beeld gekregen van hoe het er in het kamp aan toe ging, hoe eenzijdig dan ook. De bezoeker was onder de indruk. Wij als deelnemers van de minor mochten die term niet gebruiken, terecht. Het dwingt ons verder te denken. Maar de “gewone” bezoeker mag volgens mij best onder de indruk zijn. En is het voor die bezoekers erg dat ze een eenzijdig verhaal gehoord hebben? Wat voor elke gids telt is dat zij (zeker bij bezoekers die een plek in het buitenland bezoeken) kennis hebben die de bezoekers niet hebben en die doorgaans ook niet op een informatiebord staat. Dat is lokale kennis. Kennis over “de staat van het land”, over de huidige politieke situatie. Kennis over de lokale bevolking en wat zij van dingen vinden en vonden.

Bij het bezoeken van plekken in Duitsland die te maken hebben met De Tweede Wereldoorlog is er nog een interessant aspect bij het hebben van een lokale gids. Hij of zij vertelt het verhaal vanuit Duits standpunt. Het is aan de toehoorder van de gids om te bepalen of het verhaal een “goed” verhaal is. Dit blijft natuurlijk altijd het oordeel van de bezoeker zelf gebaseerd op voorkennis en verwachtingen. Het is een mening. Waarom was die bezoeker daar überhaupt eigenlijk? Misschien gewoon in de buurt? Om op de volgende verjaardag te kunnen vertellen dat ze er geweest zijn en dat ze verschrikkelijk onder de indruk waren? Omdat ze zelf vinden dat het moet? Een selfie voor op Instagram? Mogen we verwachten dat de gemiddelde bezoeker van een locatie direct het gehele plaatje ziet. Van alle kanten? Is “onder de indruk zijn” niet het hoogst haalbare voor de gemiddelde bezoeker die incidenteel en met beperkte voorkennis een keer een locatie bezoekt? En is dat niet gewoon okay?

De gemiddelde bezoeker van de door ons bezochte locaties heeft een andere achtergrond, voorkennis en ook interesse. Ik ken hun redenen voor een bezoek niet. Ik kan ze wel bedenken: gewoon uit interesse, een band met een slachtoffer van het regime en de locatie, toeval, we waren in de buurt en zochten een “uitje”, een soort gevoel van ‘dit moet ik gezien hebben of ervaren’. Misschien was het niet direct een eigen keuze en was de bezoeker er met school of een andere instelling. Ook de tijd die een bezoeker heeft op een locatie zal van grote invloed zijn op wat er belangrijk gevonden wordt. De verschillende redenen voor een bezoek maken ook dat er een andere insteek in het bezoek zit. Tijdens de bezoeken vond ik het bijvoorbeeld jammer dat we relatief kort de musea bij de locaties bezochten. Dat zal voor een ander misschien niet zo zijn. Daar waar ik bij het vierde crematorium dacht dat ik het wel gezien had, zal voor een bezoeker die maar één locatie bezoekt dat het hoogte(diepte)punt zijn. Het is een kwestie van keuzes en persoonlijke interesse. Zoals gezegd is de beschikbare tijd (en zelfs het weer) ook van belang. Dit geldt natuurlijk ook voor een georganiseerde reis als die van ons. Hierbij speelt hetgeen de reisleider de groep wil laten zien ook een grote rol. Bij een bezoek aan een locatie met een groep worden andere keuzes gemaakt dan bij het bezoek van de individuele deelnemer.

 

De vraag ‘waarom zou de gemiddelde leerling of volwassene deze locatie moeten bezoeken’ is dus soms behoorlijk lastig te beantwoorden als je niet weet wat een gemiddelde bezoeker is. Wat de reden is van zijn of haar bezoek. Bij het beantwoorden van die vraag zal ik dus mijn mening geven. Vanuit mijn context en met mijn bagage. Dit geldt evenzo voor de vraag of voorkennis noodzakelijk is bij een bezoek aan een locatie. “Ja!” is in principe het antwoord. Het is altijd goed om voorkennis te hebben. Echter, bij enkele locaties wordt naar mijn mening een redelijk volledig beeld gegeven. Natuurlijk is het hebben van voorkennis over een locatie, een stad, een land vroeger en nu altijd beter. Voor het grotere geheel. Is het noodzakelijk? Dat zal verschillen. Is het wenselijk? Altijd.

 

A S